Minsan, naiisip ko, madali lang sabihin na “ama ako.” Isang pirma sa birth certificate, isang apelyido sa dulo ng pangalan. Pero sa totoo lang, ang pagiging ama ay hindi lang nakasulat sa papel. Ito ay isang pangakong araw-araw tinutupad — sa kilos, sa salita, sa presensya mo sa bawat mahalagang sandali.
Naalala ko tuloy ang isang malapit kong kaibigan. Tawagin na lang natin siyang Mara. Tahimik siya, hindi palasumbat, pero matagal ko nang alam na mabigat ang dinadala niya. Ilang taon na silang mag-asawa. Maganda ang simula ng kanilang pagsasama. Parang perpekto — may sariling bahay, may sasakyan, may maliit na negosyo. Pero nang dumating ang anak nila, doon nagsimulang mabuo ang mga bitak na hindi agad napansin.
Si Mara ang nag-aalaga sa anak nila mula pagkasilang. Siya ang nagbabantay kapag may lagnat, siya ang nagtuturo ng mga unang salita, siya ang gumagabay sa bawat hakbang. Samantalang ang asawa niya, palaging may dahilan para umalis.
“Trabaho lang,” sabi nito kapag gabi na umuuwi. Pero bakit amoy alak? Bakit may lipstick sa kwelyo minsan? Hindi na siya nagtatanong. Takot siyang marinig ang sagot na matagal na niyang kinikimkim sa kutob niya.
Lumipas ang mga buwan, naging taon. Nakikita ko si Mara na mag-isang nagtutulak ng stroller, mag-isang umaattend ng PTA meetings, mag-isang pumipila sa health center. Ang anak niya, lumaking walang malinaw na alaala ng ama. Kapag tinatanong ko, “Nasaan si Papa mo?” palagi lang niyang sinasabi, “Nasa labas.”
Minsan, tinanong ko si Mara kung hindi ba siya nasasaktan na parang palamuti lang ang asawa niya sa pamilya. Napayuko siya, mahina ang tinig nang sumagot. “Sobrang sakit. Pero natatakot akong sabihin sa kanya kasi baka lalo siyang lumayo.”
Isang gabi, nang umuulan nang malakas, hindi pa rin umuwi ang asawa niya. Magdamag na gising si Mara, hawak-hawak ang larawan nilang tatlo — larawan na noong una’y puno ng pangako, ngayon ay larawan na lang. Walang buhay.
Kinabukasan, habang tahimik silang kumakain ng almusal, pinili niyang kausapin ito. Hindi siya sumigaw. Hindi siya nagbanta. Tahimik pero matatag ang kanyang boses.
“Hindi ko alam kung saan ka palaging pumupunta. Hindi ko na tatanungin kung sino ang kasama mo. Pero sana maintindihan mo, hindi sapat na nagpapadala ka ng pera sa bahay. Hindi iyon ang kailangan ng anak mo. Hinahanap ka niya. Hinahanap ko rin.”
Tahimik lang ang asawa niya. Hindi makatingin. Nagpatuloy siya.
“Kapag wala ka rito, parang wala na ring tatay ang anak natin. Hindi kita binabawi sa mundo mo. Pero sana, bumalik ka naman kahit minsan sa mundo naming mag-ina. Kung hindi mo kayang maging ama sa gawa, huwag ka nang umasa na matatawag ka pang ama sa puso niya.”
Iyon ang unang gabi na nakita kong umiiyak ang asawa niya sa harap niya. Hindi ko alam kung dahil sa hiya o dahil alam niyang totoo ang lahat ng sinabi ni Mara.
Sa mga sumunod na linggo, nagsimula siyang magbago. Hindi agad-agad. Hindi perpekto. Pero nag-umpisa siyang magpakita sa mga okasyon. Dumadalo na siya sa meeting ng anak nila. Unti-unting nabubuo ang kaalamang hindi lang dapat nakalista sa papel ang pagiging ama — dapat ito’y ginagawa.
Madalas ko itong ikuwento sa ibang kaibigan ko na dumaraan sa parehong sitwasyon. Kasi totoo — minsan mas mabuting lumaki ang bata na may kulang kaysa lumaki na may maling halimbawa na araw-araw niyang nakikita. Mas mabuti nang mag-isa kang ina na matatag kaysa may kasama ka nga, pero walang saysay ang presensya.
Kaya kung ikaw man ang nasa ganitong sitwasyon, huwag kang matakot magsabi ng totoo. Hindi mo kailangang sumigaw para marinig. Hindi mo kailangang magalit para maramdaman ang bigat ng mga salita mo.
Minsan, ang tahimik pero matatag na pag-uusap ang pinakaunang hakbang para makita niya kung gaano siya nawawala sa buhay ninyong mag-ina.
At tandaan mo: hindi ka lang basta ina. Isa kang tao na karapat-dapat respetuhin, mahalin, at pahalagahan — hindi lang iniintindi kapag may kailangan siya, kundi araw-araw, kahit walang okasyon.
